Γράφει ο Αντιστράτηγος (ε.α.) Αντώνης Βασιλείου*.
Κάθε δράστης της τρομοκρατίας βλέπει τον εαυτό του ως θύμα. Αυτό συμβαίνει όχι μόνο με μεμονωμένους τρομοκράτες, οι οποίοι συχνά ανταγωνίζονται τους εχθρούς τους για το ποιος είναι πιο θύματα, αλλά και με τρομοκρατικές ομάδες και εθνικά κράτη. Η τρομοκρατία είναι ψυχολογικός πόλεμος, και επομένως απαιτεί μια ψυχολογικά τεκμηριωμένη απάντηση.
Όσοι μελετούν το τραύμα γνωρίζουν ότι πληγώνοντας τους ανθρώπους πληγώνουν τους ανθρώπους και η παροιμία ισχύει για τους τρομοκράτες. Οι άνθρωποι που ζουν σε μια κατάσταση υπαρξιακού άγχους είναι επιρρεπείς στην απανθρωποποίηση των άλλων. Η Χαμάς, για παράδειγμα, αποκαλεί τους Ισραηλινούς άπιστους, ενώ ο Ισραηλινός αξιοματούχος έχει αναφερθεί στα μέλη της Χαμάς ως ανθρώπινα ζώα και οι δύο πλευρές αποκαλούν τους άλλους Ναζί. Μια τέτοια γλώσσα διευκολύνει την υπέρβαση των αναστολών ενάντια στη διάπραξη φρικαλεοτήτων.
Ακριβώς όπως τα άτομα μπορούν να εγκαταλείψουν τη δίκαιη οργή και τον εξαναγκασμό τους να τιμωρούν αδιάκριτα, το ίδιο συμβαίνει και με τις ομάδες και τα έθνη. Για να γίνει όμως αυτό, απαιτούνται ηγέτες που μπορούν να φτάσουν σε διαιρεμένες κοινότητες και να προσφέρουν ελπίδα σε μια φαινομενικά απελπιστική στιγμή να παρακάμψουν την υπερβολικά ανθρώπινη ορμή για αντίποινα. Πρέπει να καταλάβουν ότι μια κληρονομιά τραύματος κάνει τους Ισραηλινούς Εβραίους και τους Παλαιστίνιους ευάλωτους στην αντιδραστική βία, οδηγώντας σε έναν φαινομενικά ατελείωτο κύκλο αιματοχυσίας.
Αν και οι τρομοκράτες σπάνια επιτυγχάνουν τους πολιτικούς τους στόχους, συχνά πετυχαίνουν έναν στόχο, να αναγκάσουν τον εχθρό να αντιδράσει υπερβολικά. Οι τρομοκράτες προσπαθούν να προκαλέσουν μια δυσανάλογη απάντηση, ελπίζοντας να κερδίσουν τη συμπάθεια και να ριζοσπαστικοποιήσουν μια νέα γενιά θυματοποιημένης νεολαίας.
Η Χαμάς αποτέλεσε παράδειγμα μιας τέτοιας στρατηγικής όταν επιτέθηκε στο Ισραήλ στις 7 Οκτωβρίου, η οποία πυροδότησε σε πολλούς Ισραηλινούς μια διαγενεακή ανάμνηση τραύματος από πογκρόμ, το ολοκαύτωμα και τις απελάσεις από ευρωπαϊκές χώρες, την Αίγυπτο, το Ιράν, το Ιράκ και την Υεμένη. Παρομοίως οι αδιάκριτες αεροπορικές επιδρομές αντιποίνων του Ισραήλ στη Γάζα, που σκότωσαν χιλιάδες ανθρώπους και εκτόπισαν εκατοντάδες χιλιάδες άλλους, έχουν προκαλέσει στους Παλαιστίνιους την αναβίωση της nakba (αραβικά σημαίνει καταστροφή) και τον βίαιο εκτοπισμό των Παλαιστινίων κατά τη διάρκεια του σχηματισμού του κράτους του Ισραήλ το 1948. Τόσο οι Ισραηλινοί όσο και οι Παλαιστίνιοι είναι τώρα εγκλωβισμένοι σε μια παγίδα της δημιουργίας της Χαμάς. Μια τραυματική αγκαλιά θανάτου και απόγνωσης στην οποία κάθε πλευρά βλέποντας τον εαυτό της ως θύμα, αισθάνεται δίκαιη οργή, επιθυμεί ανταπόδοση και διεκδικεί την παγκόσμια συμπάθεια.
Είναι πολύ αργά για το Ισραήλ να επιδιώξει περιορισμένη απάντηση. Το κόστος του πολέμου Ισραήλ-Χαμάς θα γίνει για πολύ καιρό αισθητό τόσο από τα άμεσα θύματά του όσο και τα παιδιά που θα επιζήσουν, των οποίων τα αναπτυσσόμενα μυαλά θα διαμορφώνονται για πάντα από την έκθεσή τους στη φρικτή βία και την απώλεια αγαπημένων προσώπων. Αυτό ισχύει τόσο για τους Ισραηλινούς όσο και για τους Παλαιστίνιους.
Οι πληθυσμοί που βιώνουν τρομοκρατία συνενώνονται φυσικά γύρω από την εθνική, φυλετική ή θρησκευτική τους ταυτότητα και απαιτούν από τους ηγέτες τους να αντεπιτεθούν, αλλά η μαζική τιμωρία σπάνια λειτουργεί. Συνήθως μια δυσανάλογη απάντηση στην τρομοκρατία γεννά ακόμη περισσότερες τρομοκρατικές επιθέσεις. Το 1986, για παράδειγμα, τρομοκράτες που ενεργούσαν κατ’ εντολή της λιβυκής κυβέρνησης βομβάρδισαν ένα νυχτερινό κέντρο διασκέδασης στη Γερμανία, δημοφιλές μεταξύ των στρατιωτών των ΗΠΑ, σκοτώνοντας τρία άτομα και τραυματίζοντας πάνω από 200. Σε αντίποινα, οι Ηνωμένες Πολιτείες σκότωσαν δεκάδες ανθρώπους σε μια εκστρατεία βομβαρδισμού κατά της Λιβύης που στόχευσαν στρατιωτικές εγκαταστάσεις και μια κατοικία του Λίβυου ηγέτη Μουαμάρ αλ Καντάφι. Η επιδρομή αντιποίνων των ΗΠΑ οδήγησε σε τετραπλάσια αύξηση των θανάτων όταν τρομοκράτες που υποστηρίχθηκαν από τη Λιβύη σκότωσαν 599 άτομα στα τέσσερα χρόνια μετά την απάντηση των ΗΠΑ, σε σύγκριση με 136 άτομα τα τέσσερα χρόνια πριν.
Ο Ιρλανδικός Δημοκρατικός Στρατός άκμασε παρομοίως μπροστά στην επιθετική κρατική καταστολή. Το 1969, οι Καθολικοί ξεσηκώθηκαν ως απάντηση στις ανεξέλεγκτες διακρίσεις από την προτεσταντική πλειοψηφία στη Βόρεια Ιρλανδία. Η εξέγερση υποκινήθηκε, εν μέρει, από τον IRA. Τα επόμενα τέσσερα χρόνια, οι προτεστάντες εξτρεμιστές έδιωξαν περίπου 6.000 Καθολικούς από τα σπίτια τους, κάτι που εκείνη την εποχή ήταν η μεγαλύτερη περίπτωση εθνοκάθαρσης στην Ευρώπη από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο εκτοπισμός αύξησε την υποστήριξη για την υπόθεση του IRA.
Οι κυβερνήσεις συνεχίζουν να πέφτουν σε παρόμοιες παγίδες. Οι τρομοκρατικές οργανώσεις συνήθως μοιάζουν με Λερναία Ύδρα. Κάθε φορά που το κράτος προσπαθεί να κόψει το κεφάλι της, στη θέση του φυτρώνουν άλλα δύο κεφάλια. Πριν από περίπου 20 χρόνια, ο Ismail Abu Shanab, ιδρυτής και υψηλόβαθμο μέλος της Χαμάς, είπε ότι η πηγή ενέργειας του τρομοκρατικού αγώνα κατά του Ισραήλ είναι ότι τρέφεται από τις ωμότητες του Ισραήλ. Όταν το Ισραήλ εντείνει τον αγώνα του εναντίον της Χαμάς, αυτό δίνει ενέργεια στη Χαμάς και άλλες παλαιστινιακές τρομοκρατικές ομάδες.
Η Χαμάς είναι πρόθυμη να θυσιάσει τη ζωή όχι μόνο μεμονωμένων βομβιστών αυτοκτονίας αλλά και χιλιάδων αμάχων. Η Χαμάς προέβλεψε δημόσια ότι η επίθεση της 7ης Οκτωβρίου θα οδηγούσε τελικά στον θάνατο πολλών Παλαιστινίων. Ανώτερος αξιωματούχος της Χαμάς δήλωσε πρόσφατα ότι η ομάδα γνώριζε ότι η αντίδραση στην επίθεσή της θα ήταν μεγάλη. Η Χαμάς ήταν απελπισμένη να συντρίψει το status quo και να σπρώξει το παλαιστινιακό ζήτημα ξανά στην παγκόσμια σκηνή.
Τα συμφέροντα των Παλαιστινίων θα εξυπηρετούνταν καλύτερα εάν οι ηγέτες τους επέλεγαν τη μη βίαιη αντίσταση και όχι την τρομοκρατία. Η ένοπλη αντίσταση φαίνεται να είναι ιδιαίτερα αντιπαραγωγική στη σύγκρουση Ισραήλ-Παλαιστινίων, παρά το γεγονός ότι πέτυχε σε ορισμένους άλλους αντιαποικιακούς πολέμους. Στην προκειμένη περίσταση οι Παλαιστίνιοι είναι τα θύματα των θυμάτων και οι πρόσφυγες των προσφύγων.
Γενικά, η μη βία τείνει να είναι το πιο αποτελεσματικό μέσο αντίστασης. Οι μη βίαιες εκστρατείες αντίστασης έχουν διπλάσιες πιθανότητες να επιτύχουν τους δηλωμένους στόχους τους από τις βίαιες. Όμως τέτοιες στρατηγικές μπορούν να λειτουργήσουν μόνο εάν οι Παλαιστίνιοι απορρίψουν τη βία υπέρ της μη βίαιης διαμαρτυρίας και το Ισραήλ αφήσει τους Παλαιστίνιους να διαδηλώσουν μη βίαια. Για παράδειγμα, το Αφρικανικό Εθνικό Κογκρέσο (ANC), το πολιτικό κόμμα που τερμάτισε το καθεστώς του απαρτχάιντ στη Νότια Αφρική. Το ANC απέφυγε σε μεγάλο βαθμό την τρομοκρατία εναντίον αμάχων. Εμπνευσμένο από τη μη βίαιη αντίσταση του Μαχάτμα Γκάντι στην Ινδία, το κίνημα ήταν στενά συνδεδεμένο με την κατανόηση ότι μια χώρα που είχε καταληφθεί με αιματοχυσία, θα παγιδευόταν σε έναν ατελείωτο βρόχο εθνοτικής βίας. Αρνήθηκε να τρομοκρατήσει και να τραυματίσει τους λευκούς Νοτιοαφρικάνους, επειδή δεν προσπαθούσε να τους αναγκάσει να φύγουν. Προσπαθούσε να τους κερδίσει σε ένα όραμα μιας πολυφυλετικής δημοκρατίας.
Η Χαμάς, σε αντίθεση με το ANC, δεν έχει τέτοιο όραμα για ένα πολυεθνικό κράτος, εξ ου και η έλλειψη ενδιαφέροντος για τη μη βίαιη αντίσταση. Στόχος της ομάδας, σύμφωνα με τα ιδρυτικά της έγγραφα, είναι να καταστρέψει το Ισραήλ, να εξοντώσει τους Εβραίους και να ιδρύσει ένα θεοκρατικό κράτος. Η σημερινή κυβέρνηση του Ισραήλ φαίνεται επίσης αδιάφορη για τη δημιουργία ενός πολυεθνικού κράτους με ίσα δικαιώματα για τους Ισραηλινούς Εβραίους και τους Παλαιστίνιους, διασφαλίζοντας τη συνεχιζόμενη διαμάχη.
Για χάρη τόσο των Ισραηλινών όσο και των Παλαιστινίων, η Χαμάς πρέπει να αναγκαστεί να φύγει από την εξουσία, πλην όμως η εξάλειψη της οργάνωσης μέσω μιας μαζικής εκστρατείας βομβαρδισμών θα είχε πολύ υψηλό κόστος.
Ο καλύτερος τρόπος για μια κυβέρνηση να καταπολεμήσει τα τρομοκρατικά κινήματα είναι να αποφύγει τη δολοφονία αμάχων. Διαφορετικά, ο κύκλος της θυματοποίησης απλώς γεννά περισσότερους τρομοκράτες. Η διακοπή του κύκλου βίας μεταξύ των γενεών θα απαιτήσει μια ισραηλινή προσέγγιση που θα αποφεύγει σχολαστικά τις απώλειες αμάχων.
Όταν οι άνθρωποι έχουν βιώσει χρόνιο τρόμο, το μυαλό τους αρχίζει να εντοπίζει τον κίνδυνο και τείνουν να αντιδρούν έντονα ακόμη και σε μικρές προκλήσεις. Το κοινό τραύμα δημιουργεί ισχυρούς δεσμούς μεταξύ των επιζώντων. Οδηγεί επίσης σε έναν προσανατολισμό «εμείς εναντίον τους», στον οποίο ο έξω κόσμος γίνεται αντιληπτός ως εχθρικός και μόνο άτομα που ανήκουν στην ίδια φυλή, θρησκεία ή εθνότητα θεωρούνται άξια εμπιστοσύνης και πίστης. Το να μεγαλώνεις μέσα στον τρόμο, είτε προκαλείται από ενδοοικογενειακή είτε πολιτική βία, αφήνει βαθιά ίχνη στα αναπτυσσόμενα μυαλά, εγκεφάλους και ταυτότητες. Η διακοπή του κύκλου του τραύματος μεταξύ των γενεών απαιτεί εξαρχής να σταματήσει η βία και να αναπτυχθεί ενσυναίσθηση σε όσους έχουν υποστεί τραύμα.
Ελπίζουμε ότι οι εξωτερικές δυνάμεις θα βρουν έναν τρόπο να βοηθήσουν τους Ισραηλινούς και τους Παλαιστίνιους να έρθουν σε μια λύση, είτε αυτή περιλαμβάνει τη δημιουργία δύο κρατών, όπως προβλέπεται στις συμφωνίες του Όσλο, μια ιδέα που υποστηρίζεται από μια νέα γενιά Παλαιστινίων και Ισραηλινών ειρηνοποιών, ή ένα ενιαίο κράτος με ίσα δικαιώματα τόσο για τους Παλαιστίνιους όσο και για τους Εβραίους.
Ό,τι κι αν ακολουθήσει, θα είναι σημαντικό να έχουμε κατά νου ότι αφού πληγωθείς, το μίσος μπορεί να είναι εξαιρετικά δυναμωτικό, ενώ το πένθος, η αμοιβαιότητα και η συμφιλίωση είναι βαθιά περίπλοκες και επίπονες διαδικασίες, αλλά είναι η μόνη ελπίδα για να σπάσει η διαγενεακή μετάδοση της βίας.
Με πληροφορίες από foreignaffairs.com
* Ο Αντώνης Βασιλείου είναι Αντιστράτηγος ΜΧ (εα), Διπλωματούχος Πολιτικός Μηχανικός, MSc Επιχειρησιακός Ερευνητής, τ. Σύμβουλος ΟΑΣΕ επί Συμβατικών Εξοπλισμών και τ. Μελετητής των Συστημάτων Διοικήσεως και Ελέγχου Πληροφοριών του ΝΑΤΟ. (antoniosvasileiou.gr)