Από την ανάρτηση του Κώστα Τζαβέλλα στο Facebook.
Γεννήθηκε στο Σούλι το 1770 την ίδια χρονιά που γεννήθηκε κι ο Συμπέθερός του ο Γέρος του Μοριά. Ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης παιδί της περήφανης κι ελεύθερης Κλεφτουριάς κι ο Φώτος Τζαβέλλας παιδί της περήφανης κι ελεύθερης Σουλιώτικης Συμπολιτείας. Γόνος της πιο αιματοβαμμένης ίσως οικογένειας για την Πατρίδα, αριθμεί τον 5ο βάσει του γενεαλογικού μας δέντρου πεσόντα υπέρ Πατρίδας, από τους 177 συνολικά μέχρι το 1940! Οι πρώτοι τέσσερις, ήταν ο παππούς του Κίτσος Τζαβέλλας (Παπαζάχος), οι θείοι του Διαμάντης και Ζήκος και ο πατέρας του καπετάν Λάμπρος, ο γενάρχης μας. Όλοι φονευθέντες στο Σούλι.
Μητέρα του η ξακουστή Μόσχω. Η ηρωίδα που του έμαθε ότι μπροστά στην Λευτεριά της Πατρίδας δεν υπάρχει ζωή μα μόνο θυσία. Η Μόσχω που τον θυσίασε για την Πατρίδα χωρίς δισταγμό! Μεγάλωσε με έναν ψυχισμό λεβέντικο, που του έλεγε να εμπιστεύεται την Πατρίδα διότι όταν αυτή είναι δυνατή και αρραγής, δεν έχει να φοβάται τίποτε, σε όσο δεινή θέση κι αν βρίσκεται. Είδε κι έμαθε από μικρός ότι το αδύνατον είναι δυνατό, φτάνει να το θελήσεις. Φτάνει να εμπιστευτείς τον συμπολίτη σου! Φτάνει να μην δειλιάσεις! Από δεκαέξι ετών ήταν έτοιμος πολεμιστής και λάμβανε μέρος στις μάχες μαζί με τα άλλα Σουλιωτόπουλα.
Κατείχε στοιχειώδη παιδεία και σαφώς ήξερε γραφή. Έχει γραφτεί από ιστορικούς ότι είχε φοιτήσει στην σχολή των Ιωαννίνων. Πολύ πιθανό καθώς σε περιόδους ειρήνης με τον Αλή πασά πολλά παιδιά Σουλιωτών και άλλων κλεφταρματολών φοιτούσαν στα Ιωάννινα του Αλή Πασά, ο οποίος επέτρεπε την μόρφωση των Γραικών!
Διακρινόταν για την ευγένειά του την τιμιότητά του και την καλή του πίστη «με την οποία θα ντρόπιαζε πολλούς ήρωες αρκετών πολιτισμένων Εθνών» (Hughes). Είχε όλα τα χαρακτηριστικά που έχει ένας ηγήτορας όπως η οξυδέρκεια, η γενναιότητα, η αποφασιστικότητα αλλά και η σωματική του δύναμη. Η ταχύτητά του και γενικότερα οι αθλητικές του επιδόσεις ήταν πασίγνωστες! «τις δεν ήκουσε περί του τεραστίου πηδήματος εις τας τρεις (άλμα) του Φώτου Τζαβέλα;» (Λαμπρίδης). Επίσης φιλόμουσος και βιρτουόζος στο παίξιμο της λύρας (ταμπουράς). «Ο Φώτος τόσον ηδέως έπαιζε την λύραν, ώστε απεκάλουν αυτόν Καλλιλύρουν» (Πουκεβίλ). Συνήθιζε δε να τραγουδά και να παίζει δυνατά για τις νίκες τους, εκνευρίζοντας τους κατάκοπους και φοβισμένους Τουρκαλβανούς που τον άκουγαν τα βράδυα όταν οι μάχες σταματούσαν!
Οι Σουλιώτες τόσο πολύ τον σέβονταν και τον υπολόγιζαν ώστε ορκίζονταν στο σπαθί του ως εξής: «Αν ψεύδομαι το σπαθί του Φώτου να μου κόψει ταις ημέραις» (Πουκεβίλ). Πάντα πρώτος στις μάχες με αυταπάρνηση, με θάρρος και με μεγαλείο ψυχής ώστε να απολύει τους αιχμαλώτους του, πολλές φορές αρματωμένους! Μοναδικό περιστατικό στην Μάχη του Κουρίλα στην Παραμυθιά η έκκληση στους συμπολεμιστές του να του κόψουν το κεφάλι και να το πάρουν μαζί τους, καθώς τραυματισμένος σοβαρά, κινδύνευε να βρεθεί λάφυρο του Αλή. Λάφυρο πολύτιμο που θα έφερνε πολλούς παράδες σε αυτόν που θα το πήγαινε στον Αλή! Φυσικά τα παληκάρια του και η πιστή του Χάιδω δεν τον άφησαν ούτε στιγμή πολεμώντας μέχρι τη νύχτα, όπου τον πήραν στα χέρια και τον πήγαν πίσω στο «Βουνό» και μετά από μερικούς μήνες επέστρεψε στις μάχες! Η Πατριδολατρεία και η θυσία γι’ αυτήν ήταν οικογενειακή υπόθεση. Όπως ο πατέρας του ο Λάμπρος είχε θυσιάσει τον ίδιο για την Πατρίδα, έτσι και αυτός θυσίασε όλη την οικογένειά του που ήταν αιχμάλωτη, λέγοντας τον Δεκέμβριο του 1803 στον Αλή πασά, «ότι είναι αδύνατον αυτός και οι συμπολίτες του να του παραδώσουν τα όπλα ζώντες». Πράξεις που δύσκολα συναντά κανείς στην παγκόσμια Ιστορία αλλά που συναντώνται πολύ συχνά σε τούτο εδώ το Έθνος το Ελληνικό και μαρτυρούν την Ιστορική του συνέχεια. Βαθύτατα θρησκευόμενος όπως όλοι οι Σουλιώτες ζούσε και ανέπνεε μόνο για την Πατρίδα μέχρι τέλους. Σε όλες τις μάχες φορούσε το χαϊμαλί του (φυλακτό) με τον δικέφαλο αετό εξωτερικά και μέσα τον Αη Γιώργη τον προστάτη των Σουλιωτών. Φυλαχτό της οικογένειας μέχρι σήμερα. Αποδείχτηκε ο σπουδαιότερος αρχηγός των Σουλιωτών και ο ιδανικότερος τις τελευταίες μέρες του «Κάστρου» στις διαπραγματεύσεις με τον Αλή πασά, αφού με την οξυδέρκειά του διέσωσε χωρίς καμία απώλεια τους υπό αυτόν συμπατριώτες του πηγαίνοντας στην Πάργα, εκτός Οθωμανικής κυριαρχίας.
Αρχηγός των Σουλιωτών και στα δύσκολα χρόνια της Κέρκυρας υπηρετώντας στα ξένα στρατιωτικά σώματα μέχρι τον θάνατό του. Ο Συνταγματάρχης Μινό έγραψε σε αναφορά του για τον Φώτο: «…είναι ξακουστός για την ανδρεία του. Οι Σουλιώτες τον σέβονται πολύ. Η φυσιογνωμία του εμπνέει εμπιστοσύνη. Είναι πιο πολιτισμένος από τους συμπατριώτες του. Σε περίπτωση πολέμου στην ξηρά, θα μπορούσε να προσφέρει μεγάλες υπηρεσίες. Οι Τούρκοι του Αλή πασά τον γνωρίζουν και τον φοβούνται». Ασθένησε και πέθανε στην Κέρκυρα το έτος 1809 σε ηλικία 39 ετών, μάλλον δηλητηριασθείς από ανθρώπους του Αλή Πασά.
Ο Χριστόφορος Περραιβός στην β΄ έκδοση 1815 γράφει:
“Επειδή και πρέπει να δώσω τέλος της Ιστορίας του Σουλίου, έκρινα εύλογον να κάμω γνωστόν τον θάνατον του Χιλιάρχου Φώτου Τζαβέλλα και την μετά τον θάνατον αυτού την ολίγων Σουλιωτών κατάστασιν. Αυτός επλήρωσε το κοινόν χρέος το 1809 έτος, Νοεμβρίου 12. Η ασθένειά του εστάθη δια ημέρας εξ. Πολλοί εκοινολόγησαν ότι να εστάθη φαρμακωμένος, αλλά τούτο παρά των ιατρών δεν εβεβαιώθη. Ήτον χρονών 39. Προ ήμισυ ώρας του θανάτου, απήδησεν από την κλίνην και αρπάσας το σπαθί του, το οποίον εκρέματο επί την κεφαλήν του, εφώναξεν εις βοήθειαν τον εξάδελφόν του Καπετάν Κίτζον Τζαβέλλαν και τον Πεντηκόνταρχον Χρήστον Παλάσκα, δια να φονεύσουν εκείνον, τον οποίον τότε εφαντάσθη ότι ώρμησεν εναντίον του δια να του υστερήση την ζωήν. Έτερον αξιοσημείωτον, αυτός ο δυστυχής δια ευχαρίστησίν του έτρεφον εις το σπήτι ένα μοσχάρι ημερώτατον, το οποίον μη βλέποντάς τον να βγαίνη έξω, έστεκε περίλυπον. Εν ω δε ήκουσε τους θρήνους και κλαύματα εις την θανήν του, ανεχώρησε πάραυθα από το σπήτι και επλανάτο ένθεν κακείσε μουγκρίζοντας γοερώς και σκάπτοντας την γην με τους πόδας και δεν ήθελε ποτέ επιστρέψη, αν δεν επήγαινον να το φέρουν βιαίως και να το σφάξουν, διότι τα κινήματα αυτού του ζώου υποχρέωναν τους συγγενείς και φίλους να ξανανεώνωσι τους θρήνους.”
Ο δισέγγονός του Λάμπρος Τζαβέλλας (1883-1956) γράφει:
Διαμένων εν Κερκύρα εδηλητηριάσθη δια καπνού υπό δύο Τούρκων αποσταλέντων υπό του Αλή Πασά και απεβίωσεν την 12ην Νοεμβρίου 1809 εις ηλικίαν 39 ετών (λέγει ο Υδρωμένος), αλλά ήτο μόνον 35 διότι το 1792 ήτο 18ετής. Ετάφη εις το εν Κερκύρα Μοναστήριον Πλατυτέρα ο δε Δήμος Κερκύρας κατασκεύασε επί του τάφου του πλάκα Μαρμάρινον με επιγραφήν Στρατηγός Φώτος Τζαβέλλας. Παραπλεύρως του ετάφη αργότερα ο Κυβερνήτης της Ελλάδος Ιωάννης Καποδίστριας. Η Κέρκυρα εκάστην 25ην Μαρτίου καταθέτει στεφάνους εις τους δύο τάφους. Οι δολοφόνοι του εκρεμάσθησαν παρά την στέρναν της Σπιανάδας της Κερκύρας υπό των Γάλλων οίτινες κατείχαν την Κέρκυραν.
Στην πλάκα του τάφου του αναφέρεται η ημερομηνία 4 Νοεμβρίου. Νεότεροι ιστορικοί πιθανολογούν ότι τοποθετήθηκε πολύ αργότερα και ενδεχομένως να είναι λάθος. Όμως και στις γενεαλογίες Σουλιωτών του αείμνηστου Σουλιώτη Κώστα Καραμούτσου (εξαιρετική εργασία) ως ημερομηνία της ληξιαρχικής πράξης θανάτου του αναφέρεται η 4η Νοεμβρίου.
Πολύ πιθανή η δολοφονία του, αν αναλογιστεί κανείς τις δολοφονίες και άλλων Σουλιωτών και Κλεφτών που έγιναν εκείνη την εποχή από τον Τύραννο των Ιωαννίνων. Οι Σουλιώτες λυπήθηκαν πολύ με τον θάνατο του αρχηγού τους. Για αυτούς ήταν ο ζωντανός τους θρύλος που τους έδινε ελπίδα και τους κράταγε ενωμένους, εκείνα τα χρόνια που ζούσαν μακρυά από την γλυκιά τους Πατρίδα! Άφησε απογόνους όμως που συνέχισαν την παράδοση της Φάρας, μπροστάρηδες στους αγώνες για την απελευθέρωση της Πατρίδας μας. Ο λόγος για τους Νικόλαο, Κίτσο, Γιαννάκη (Μπακατσέλο), Κωνσταντή και την Φωτεινή, σύζυγο Γενναίου Θ. Κολοκοτρώνη.
Μεγάλη ατυχία για την Ελλάδα καθώς έφυγε σε ακατάλληλο χρόνο, όπως και άλλοι πολλοί φυσικά. Αν ζούσε ίσως μαζί με τον Γέρο του Μοριά να είχαμε και τον Γέρο της Ρούμελης! Ο μεγαλύτερος, ο πρώτος όλων των αγωνιστών του 1821 (στην προσωπική μου λίστα) ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης είχε πει:
«Ο Μάρκο Μπότσαρης είχε πολλήν νοημοσύνην. Ο Φώτο Τζαβέλλας ήτον το τέλειον»
Η ζωή του η προσωπικότητά του και η δράση του, κρατούν πολύ ψηλά τον πήχη της ευθύνης και του χρέους στη συνείδηση των απογόνων του.