Η καταδίκη των ρωσικών εγκλημάτων πολέμου σε πραγματικό χρόνο μπορεί να σώσει ζωές.

Γράφει ο Αντιστράτηγος (ε.α.) Αντώνης Βασιλείου*.

Την περασμένη εβδομάδα, η επικεφαλής των Ηνωμένων Εθνών για τα ανθρώπινα δικαιώματα Michelle Bachelet προειδοποίησε ότι η Ρωσία μπορεί να έχει διαπράξει εγκλήματα πολέμου στην Ουκρανία, επισημαίνοντας αξιόπιστα στοιχεία ότι είχε χρησιμοποιήσει πυρομαχικά διασποράς σε κατοικημένες περιοχές καθώς και άλλες αδιάκριτες επιθέσεις. Η προειδοποίηση της είχε ακόμη μεγαλύτερη απήχηση το Σαββατοκύριακο, όταν εμφανίστηκαν αναφορές για ρωσικές δυνάμεις που διέπραξαν συνοπτικές εκτελέσεις πολιτών στην ουκρανική πόλη Bucha.

Η καταγγελία της αυτή, σε συνδυασμό με την έκρηξη οργής για την Bucha, είναι πιθανό να ανανεώσει τον επιθυμία για ένα μελλοντικό δικαστήριο εγκλημάτων πολέμου, που θα φέρει τη Ρωσία υπεύθυνη.

Σύμφωνα με την έκθεση της Bachelet προς το Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων των Ηνωμένων Εθνών, είχαν ήδη επιβεβαιωθεί στην Ουκρανία τις τελευταίες πέντε εβδομάδες κάτι περισσότερο από 3.000 απώλειες αμάχων. Οι πραγματικοί αριθμοί είναι πιθανότατα πολύ υψηλότεροι, και τοπικές εκτιμήσεις αναφέρουν ότι 5.000 άμαχοι σκοτώθηκαν μόνο στη Μαριούπολη τον περασμένο μήνα, αλλά αυτά δεν μπόρεσαν να επιβεβαιωθούν από τους παρατηρητές του ΟΗΕ λόγω έλλειψης πρόσβασης στην πολιορκημένη πόλη.

Οι θάνατοι αμάχων κατά τη διάρκεια του πολέμου, αν και πάντα τραγικοί, δεν αποτελούν από μόνοι τους έγκλημα πολέμου. Σύμφωνα με τις Συμβάσεις της Γενεύης και το εθιμικό δίκαιο, τα αντιμαχόμενα μέρη πρέπει να λάβουν μέτρα για τη διάκριση μεταξύ μαχητών και αμάχων και να λάβουν τις δέουσες προφυλάξεις για να αποφύγουν την απώλεια πολιτών.

Σε περιπτώσεις όπου οι επιθέσεις που στοχεύουν σε στρατιωτικούς στόχους προκαλούν ωστόσο ζημιά σε πολίτες, αυτή η βλάβη δεν πρέπει να είναι υπερβολική. Έτσι, η δυσανάλογη παράπλευρη ζημία σε ζωές ή περιουσίες αμάχων θα θεωρηθεί έγκλημα πολέμου. Τα νοσοκομεία, τα σχολεία, οι χώροι λατρείας, οι πολιτιστικοί χώροι και άλλες υποδομές ζωτικής σημασίας για την υποστήριξη της ζωής των πολιτών έχουν καθεστώς ειδικής προστασίας.

Οι επιθέσεις της Ρωσίας παραβίασαν ευθαρσώς τέτοιους κανόνες, γι’ αυτό η δήλωση της Bachelet επικεντρώθηκε σε ισχυρισμούς για ρωσικά εγκλήματα πολέμου, ενώ σημείωσε επίσης ανησυχίες για τη μεταχείριση των αιχμαλώτων πολέμου από την Ουκρανία. Ρωσικά αεροσκάφη και πυροβολικό έχουν καταστρέψει σπίτια πολιτών και πολυκατοικίες. Φαίνεται ότι στοχεύουν άμεσα νοσοκομεία και σχολεία και έχουν αποδεκατίσει κρίσιμες υποδομές, όπως υποδομές ύδρευσης και ηλεκτρισμού. Μαρτυρίες αυτοπτών μαρτύρων έχουν περιγράψει ακόμη και αυτό που φαινόταν να ήταν σκόπιμη στόχευση αμάχων, συμπεριλαμβανομένων των φαλάγγων προσφύγων.

Η Bachelet ξεχώρισε επίσης την επαναλαμβανόμενη χρήση πυρομαχικών διασποράς από τη Ρωσία σε κατοικημένες περιοχές, τουλάχιστον 24 φορές, σύμφωνα με την καταμέτρηση της ομάδας παρακολούθησης. Τα πυρομαχικά διασποράς είναι ένας τύπος όπλου που διασκορπίζει εκατοντάδες ή ακόμα και χιλιάδες μικροσκοπικές, μη κατευθυνόμενες βόμβες σε μια ευρεία περιοχή, συνήθως στο μέγεθος ενός γηπέδου ποδοσφαίρου. Όταν αναπτύσσονται σε μια πυκνοκατοικημένη, μη στρατιωτική περιοχή, είναι σχεδόν οριστικά αδιάκριτα, και ως εκ τούτου απαγορεύτηκαν βάσει της Σύμβασης του 2008 για τα Πυρομαχικά Διασποράς. Η Ρωσία, η Ουκρανία και κυρίως οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν είναι συμβαλλόμενα μέρη αυτής της συνθήκης, αλλά εγκρίθηκε τόσο ευρέως και γρήγορα, μέχρι στιγμής από 110 κράτη, που πολλοί τώρα τη θεωρούν μέρος του εθιμικού διεθνούς δικαίου και δεσμευτική για όλα τα κράτη.

Ακόμα κι αν οι δημόσιες κριτικές και τα αποδεικτικά στοιχεία για εγκλήματα πολέμου δεν αλλάξουν πλήρως τη ρωσική τακτική, μπορεί να κάνουν τις ρωσικές δυνάμεις να σκεφτούν δύο φορές πριν από ένα ακόμη φρικτό χτύπημα σε μαιευτήριο ή νοσοκομείο.

Η δήλωση της Bachelet έρχεται εν μέσω πληθώρας τεκμηρίωσης και καταδίκης των ζημιών των πολιτών και των εγκλημάτων πολέμου στην Ουκρανία από ανεξάρτητους παρατηρητές, κρατικούς φορείς και πολιτικές προσωπικότητες, εκτιμάται ότι θα ενισχύσουν την ιδέα γύρω από τη δημιουργία ενός ειδικού ή υβριδικού δικαστηρίου εγκλημάτων πολέμου, πιθανής δίωξης από το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο και άλλες οδούς για την ποινική ευθύνη της Ρωσίας για την επιθετικότητα της στην Ουκρανία.

Αλλά πριν παρασυρθούμε από το κάλεσμα της διεθνούς δικαιοσύνης, είναι σημαντικό να επικεντρωθούμε στον άμεσο ρόλο που παίζουν τέτοιες δηλώσεις και ευρήματα. Ιστορικά, τα δικαστήρια εγκλημάτων πολέμου άργησαν να συγκροτηθούν και περιορίστηκαν στη δικαιοδοσία και το ένταλμα τους. Τις περισσότερες φορές δεν συγκροτούνται καθόλου. Αυτό είναι και το πιο πιθανό αποτέλεσμα όσον αφορά στις ρωσικές ενέργειες στην Ουκρανία, δεδομένων των περιορισμών δικαιοδοσίας των τρεχουσών επιλογών και του γεωπολιτικού βάρους της Μόσχας. Ωστόσο, η τεκμηρίωση και τα αποδεικτικά στοιχεία διαδραματίζουν ακόμη πιο κρίσιμο ρόλο ως εργαλείο μετριασμού και πρόληψης των συγκρούσεων, και ενδεχομένως ακόμη και ως μονοπάτι προς την ειρήνη.

Μέχρι στιγμής, η επέμβαση του ΟΗΕ στην Ουκρανία έχει παραμεριστεί σε μεγάλο βαθμό. Στις αρχές Μαρτίου, τα μέλη της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ ψήφισαν με συντριπτική πλειοψηφία υπέρ ενός συμβολικού ψηφίσματος που ζητούσε απόσυρση της Ρωσίας. Ο Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ Antonio Guterres είναι επίσης ολοένα και πιο ομιλητικός για την κατάσταση, καταγγέλλοντας πιο πρόσφατα τη ρωσική εκστρατεία ως «ηθικά απαράδεκτη, πολιτικά ανυπεράσπιστη και στρατιωτικά παράλογη». Χρησιμοποίησε ακόμη και την εξουσία του για τις «καλές υπηρεσίες» για να διορίσει έναν ανθρωπιστικό διαπραγματευτή κατάπαυσης του πυρός αυτή την εβδομάδα. Ωστόσο, το μεγαλύτερο εύρος της επέμβασης του ΟΗΕ με τη μορφή δεσμευτικών κυρώσεων ή δυναμικών επιλογών διατήρησης της ειρήνης ή διαμεσολάβησης εμποδίζεται από το βέτο της Ρωσίας στο Συμβούλιο Ασφαλείας.

Τούτου λεχθέντος, ενώ η εντολή του ΟΗΕ για την ειρήνη και την ασφάλεια τείνει να συγκεντρώνει τη μεγαλύτερη προσοχή, οι υπόλοιπες ευθύνες πρόληψης και προστασίας είναι εξίσου σημαντικές. Συχνά γίνεται διαχείριση μέσω διαδικασιών χαμηλότερου επιπέδου, όπως αποστολές επί τόπου παρακολούθησης, διαπραγματεύσεις κεκλεισμένων των θυρών με τα εμπόλεμα μέρη για την αποφυγή βλάβης ή την εξασφάλιση ανθρωπιστικού χώρου και τακτικοί κύκλοι αναφοράς και λογοδοσίας, όπως η συνεδρίαση του Συμβουλίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων την περασμένη εβδομάδα.

Τα δεδομένα και οι πληροφορίες που συλλέγονται από αυτές τις προσπάθειες μπορεί να μην ανταποκρίνονται στο βάρος της απόδειξης ενός επίσημου δικαστηρίου, αλλά δημιουργούν αρχείο δημόσιας λογοδοσίας και σε πραγματικό χρόνο. Τέτοιες δημόσιες ασκήσεις «ονοματοδοσίας και διαπόμπευσης», όπως συχνά αποκαλείται, προσφέρουν την ευκαιρία περιορισμού της μελλοντικής βλάβης και σε ορισμένες περιπτώσεις μπορούν να δημιουργήσουν ευκαιρίες για επίλυση συγκρούσεων και αποκλιμάκωση.

Ο πλήρης αντίκτυπος αυτών των μέτρων εξαρτάται, φυσικά, από το εάν τα αντιμαχόμενα μέρη είναι επιρρεπή σε τέτοιες τακτικές πίεσης. Το πόσο θα πεισθούν οι Ρωσικές δυνάμεις να αλλάξουν την αδιάκριτη τακτική τους, μένει να φανεί. Κατά ειρωνικό τρόπο, η Ρωσία θα μπορούσε να θεωρηθεί μεταξύ των θεμελιωτών των νόμων του πολέμου, ιστορικά μιλώντας. Ρώσοι στρατιωτικοί αξιωματούχοι πίεσαν για ορισμένους από τους πρώτους περιορισμούς στα απάνθρωπα και αδιάκριτα όπλα πολέμου και βοήθησαν στη δημιουργία του σύγχρονου σώματος του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου.

Ωστόσο, το πρόσφατο ιστορικό της Ρωσίας σχετικά με τη συμμόρφωση με αυτούς τους νόμους, στη Συρία, στην Τσετσενία και σε άλλες πιο σκιώδεις εμπλοκές της στη Δυτική Αφρική, απέχει πολύ από το να είναι γνήσια. Επιπλέον, με τη δημόσια πίεση να σιωπάται από τους περιορισμούς των μέσων ενημέρωσης στο εσωτερικό και τα σημάδια ότι ακόμη και ο πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν δεν έχει πλήρη εικόνα του πολέμου, το πλήρες αποτέλεσμα της δημόσιας καταδίκης και κριτικής μπορεί να αμβλυνθεί.

Ωστόσο, ο πόλεμος των λέξεων και η προπαγάνδα για τον έλεγχο του χώρου της ενημέρωσης ήταν ένα σημαντικό μέρος της σύγκρουσης στην Ουκρανία μέχρι στιγμής. Και οι δύο πλευρές έχουν ξοδέψει ενέργεια προσπαθώντας να ελέγξουν τη δημόσια πληροφόρηση. Καθώς η Ρωσία κινείται για να σώσει μια κατάσταση που ολοένα γίνεται και πιο δαπανηρή, μπορεί επίσης να προσπαθήσει να σώσει τη φήμη της στο μέτωπο της ζημίας των πολιτών.

Δεδομένου αυτού, ακόμη κι αν οι δημόσιες κριτικές και τα στοιχεία για εγκλήματα πολέμου δεν αλλάξουν πλήρως τις ρωσικές τακτικές, μπορεί να κάνουν τις ρωσικές δυνάμεις να σκεφτούν δύο φορές πριν από ένα ακόμη φρικτό χτύπημα σε μαιευτήριο ή νοσοκομείο, ή να τις αναγκάσουν να σταματήσουν τον αποδεκατισμό τουλάχιστον ορισμένων κατοικημένων πόλεων υπό πολιορκία.

Τέτοιες οικονομίες ζωής, έστω και μόνο σε λίγες πόλεις και σε επιλεγμένο αριθμό περιπτώσεων, πιθανότατα θα έχουν μεγαλύτερη αξία για τον πληθυσμό της Ουκρανίας, από τα πορίσματα μιας επιτροπής δικαστών σε δεκαετίες από τώρα. Τέτοιες λεπτές αλλαγές θα μπορούσαν ακόμη και να αρχίσουν να δημιουργούν ένα μονοπάτι για μια ανθρωπιστική κατάπαυση του πυρός που στην πραγματικότητα θα έμενε. Και αυτό με τη σειρά του θα μπορούσε να οικοδομήσει εμπιστοσύνη και να προκαλέσει σταδιακή πρόοδο στις διαπραγματεύσεις που θα μπορούσε τελικά να οδηγήσει σε τερματισμό των συγκρούσεων.

Σε συνέντευξή του αυτή την εβδομάδα στον Economist, ο Ουκρανός πρόεδρος Volodymyr Zelenskyy έδωσε μια εκπληκτική απάντηση σε μια ερώτηση σχετικά με το πώς ορίζεται μια ουκρανική νίκη. «Η νίκη είναι να μπορείς να σώσεις όσο το δυνατόν περισσότερες ζωές», είπε.

Η λογοδοσία για εγκλήματα πολέμου είναι σημαντική, αλλά η μεγαλύτερη νίκη θα ήταν να αποτραπεί η τέλεση περισσότερων από αυτά.

Με πληροφορίες από worldpoliticsreview.com

* Ο Αντώνης Βασιλείου είναι Αντιστράτηγος (εα), Διπλωματούχος Πολιτικός Μηχανικός, MSc Επιχειρησιακός Ερευνητής, τ. Σύμβουλος ΟΑΣΕ επί Συμβατικών Εξοπλισμών και τ. Μελετητής των Συστημάτων Διοικήσεως και Ελέγχου Πληροφοριών του ΝΑΤΟ (www.antoniosvasileiou.gr).