Η τροχιά του τουρκικού πολιτικού συστήματος υπό τον Ερντογάν.

Γράφει ο Αντιστράτηγος (ε.α.) Αντώνης Βασιλείου*.

Στην τουρκική πολιτική ιστορία, ο Τούρκος Πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν είναι η πιο χαρισματική και ισχυρότερη προσωπικότητα μετά τον Μουσταφά Κεμάλ, τον ιδρυτή της τουρκικής δημοκρατίας. Ο Ερντογάν διακρίθηκε από τους υπόλοιπους προκατόχους του, έχοντας κερδίσει όλες τις γενικές εκλογές από το 2002. Τα 19 του χρόνια στην εξουσία καταρρίπτουν το ρεκόρ των 18 ετών του Μουσταφά Κεμάλ (1920-1938).

Η Τουρκία έχει μια πολιτική παράδοση θαυμασμού και λατρείας προς τον αρχηγό, που χρονολογείται από την εποχή της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ο ιδρυτής της σύγχρονης Τουρκίας, Μουσταφά Κεμάλ, κυβέρνησε την Τουρκία με σιδερένια πυγμή. Έκλεισε δύο πολιτικά κόμματα της αντιπολίτευσης το ένα μετά το άλλο κατά τη διάρκεια της θητείας του και πέθανε στο παλάτι Ντολμαμπαχτσέ της Κωνσταντινούπολης, σύμβολο του αυταρχισμού.

Δεν αποτελεί λοιπόν έκπληξη το γεγονός ότι ο Ερντογάν επιδιώκει να συγκεντρώσει την εξουσία στα χέρια του όπως ο Μουσταφά Κεμάλ και χτίζει το παλάτι του στην Άγκυρα. Για πολλούς Τούρκους, στοιχεία όπως το προεδρικό μέγαρο ή το αεροπλάνο «Air Force One» του Ερντογάν αναγνωρίζονται ως σημάδια δύναμης και δόξας απαραίτητα για την προβολή της κρατικής ισχύος.

Σε αντίθεση με την καλλιέργεια της λατρείας της κοσμικής προσωπικότητας από τον Μουσταφά Κεμάλ, κυρίως μέσω του σχολικού προγράμματος, των αγαλμάτων και των πορτρέτων, ο Ερντογάν επιδιώκει να οικοδομήσει τη λατρεία της προσωπικότητας του με νέο-οθωμανικά και ισλαμιστικά μοτίβα. Αυτό εκφράζεται μέσω φαραωνικών έργων υποδομής και αρχιτεκτονικών έργων όπως τζαμιά και μνημεία, καθώς και μέσω βασικών ισλαμικών μεταρρυθμίσεων στο εκπαιδευτικό σύστημα, τη δομή του κράτους, το στρατό, το δικαστικό σύστημα και την εξάλειψη της αρχής της διάκρισης των εξουσιών.

Ο Ερντογάν ήταν ξεκάθαρος. Την παραμονή της ίδρυσης του Κόμματος του Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP) το 2001, δήλωσε δημόσια ότι υπό την κυριαρχία του κόμματος του, «τίποτα δεν θα είναι πια το ίδιο στην Τουρκία» και έχει κρατήσει την υπόσχεση του.

Αρχικά, το 2003, αξιοποιώντας τη διαδικασία ένταξης στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ο Ερντογάν ξεκίνησε μια εκστρατεία για να αποδυναμώσει την επιρροή των Τουρκικών Ενόπλων Δυνάμεων (TSK) στο Συμβούλιο Εθνικής Ασφάλειας. Άλλαξε τη σύνθεση αυτού του οργάνου εξασφαλίζοντας πολιτική πλειοψηφία. Το 2007, ενίσχυσε περαιτέρω τη θέση του έναντι του στρατού όταν δεν συμμορφώθηκε με το περιβόητο «ηλεκτρονικό μνημόνιο» του στρατού που ζητούσε από το AKP να αποσύρει την υποψηφιότητα του Abdullah Gül για την προεδρία. Ως αποτέλεσμα, ο Γκιούλ έγινε ο ενδέκατος πρόεδρος της Τουρκίας το 2007. Ο Ερντογάν κατάφερε επίσης να αναλάβει τον έλεγχο του γραφείου της προεδρίας. Αυτό επέτρεψε στον Ερντογάν να ξεπεράσει ένα σημαντικό εμπόδιο στη διαδικασία λήψης αποφάσεων, καθώς οι Τούρκοι πρόεδροι μπορούν να ασκήσουν βέτο στην κοινοβουλευτική νομοθεσία, όπως έκανε ο πρώην πρόεδρος Αχμέτ Νετζντέτ Σεζέρ (2000-2007), εναντιούμενος στα σχέδια του Ερντογάν για συνταγματικές μεταρρυθμίσεις και αλλαγές στο ζήτημα της μαντίλας.

Αφού κατέλαβε τον πλήρη έλεγχο της εκτελεστικής εξουσίας, ο Ερντογάν προέβη σε πιο τολμηρές ενέργειες, όπως η έναρξη μιας ειρηνευτικής διαδικασίας με το Εργατικό Κόμμα του Κουρδιστάν (PKK) το 2009, το οποίο υποστηρίζεται στην αγροτική κουρδική περιφέρεια. Έτσι, το κουρδικό πολιτικό κίνημα έγινε ο αδήλωτος σύμμαχος του Ερντογάν. Ωστόσο, για να αποφύγει να χαρακτηριστεί ως προδότης από τους εθνικιστές, έκανε ό,τι ήταν δυνατό για να συνεχίσει την ειρηνευτική διαδικασία με τους Κούρδους κρυφά, χρησιμοποιώντας την υπηρεσία πληροφοριών της χώρας.

Ο Ερντογάν κινήθηκε επίσης για να αναλάβει τον έλεγχο του δικαστικού σώματος. Μετά το δημοψήφισμα του 2010, το οποίο περιόρισε τη δικαιοδοσία των στρατιωτικών δικαστηρίων, άλλαξε επίσης τη δομή του Συνταγματικού Δικαστηρίου και του Ανωτάτου Συμβουλίου Δικαστών και Εισαγγελέων, αποτελώντας βασικό παράγοντα στον διορισμό δικαστών και εισαγγελέων.

Τον επόμενο χρόνο, η κυβέρνηση ακολούθησε μαζικές συλλήψεις εναντίον στρατιωτικού προσωπικού στο πλαίσιο της έρευνας Ergenekon. Ως αποτέλεσμα, ο τότε αρχηγός του επιτελείου Işık Koşaner και οι στρατηγοί των χερσαίων, ναυτικών και αεροπορικών δυνάμεων υπέβαλαν τις παραιτήσεις τους σε ένδειξη διαμαρτυρίας. Ο Ερντογάν άδραξε αυτή την ευκαιρία για να εδραιώσει περαιτέρω την εξουσία του αποδεχόμενος τις παραιτήσεις τους. Στη συνέχεια, ο Ερντογάν διόρισε τον αρχηγό της στρατοχωροφυλακής, στρατηγό Νετζντέτ Οζέλ, στη θέση του Αρχηγού του Επιτελείου. Αυτό ήταν άνευ προηγουμένου αφού παραδοσιακά, η θέση αυτή ανήκε στις χερσαίες δυνάμεις. Πράγματι, τα άμεσα αποτελέσματα αυτής της απόφασης φάνηκαν όταν ο Ερντογάν ανέλαβε τον έλεγχο του Ανώτατου Στρατιωτικού Συμβουλίου (YAŞ), καθισμένος επιδεικτικά στην κεφαλή του τραπεζιού χωρίς τον αρχηγό του επιτελείου. Αυτή η σημαντική πολιτική νίκη του επέτρεψε να συνεχίσει να υποβαθμίζει τον πολιτικό ρόλο του στρατού.

Το 2012, ο Ερντογάν αφαίρεσε το μάθημα «Γνώσεις Εθνικής Ασφάλειας» από το πρόγραμμα σπουδών στο εκπαιδευτικό σύστημα. Το μάθημα εισήχθη για πρώτη φορά στο πρόγραμμα σπουδών το 1926. Εκτός από την «προετοιμασία της τουρκικής νεολαίας να υπηρετήσει στο στρατό», το κύριο καθήκον του ήταν να νομιμοποιήσει τον ρόλο του στρατού στη διαδικασία λήψης αποφάσεων του έθνους. Αυτή η κίνηση εξάλειψε το πιο σημαντικό όχημα μαζικής κατήχησης του TSK για να πείσει τον τουρκικό λαό για την «αναγκαιότητα ύπαρξης του TSK» στη διαδικασία λήψης αποφάσεων.

Ο Ερντογάν κινήθηκε για να συσσωρεύσει ακόμα περισσότερη δύναμη στα χέρια του. Ξεκίνησε μια συζήτηση υπέρ του μετασχηματισμού του κοινοβουλευτικού συστήματος της Τουρκίας σε προεδρικό σύστημα «τουρκικού τύπου», χωρίς ισχυρούς ελέγχους και ισορροπίες. Αυτή η ριζική αλλαγή επικρίθηκε σκληρά από κύκλους της αντιπολίτευσης και από συντρόφους του Ερντογάν όπως ο τότε Πρόεδρος Abdullah Gül.

Η πιο σημαντική απάντηση σε έναν τέτοιο διευρυνόμενο αυταρχισμό εμφανίστηκε στις διαδηλώσεις στο πάρκο Gezi το 2013, οι οποίες ξεκίνησαν ως μια μικρή διαμαρτυρία για τη διατήρηση του μικροσκοπικού πάρκου Gezi της Κωνσταντινούπολης. Μέσα σε λίγες μέρες οι μετριοπαθείς περιβαλλοντικές διαμαρτυρίες μετατράπηκαν σε μαζικές παντουρκικές συγκεντρώσεις ενάντια στον αυταρχισμό του Τούρκου πρωθυπουργού.

Ο δρόμος προς ένα σύστημα του ενός ανθρώπου (One Man Show)

Στις 13 Μαρτίου 2014, το Κουρδικό Λαϊκό Δημοκρατικό Κόμμα (HDP), το οποίο υποτίθεται ότι θα υποστήριζε τον Ερντογάν για τη συνέχιση της ειρηνευτικής διαδικασίας με το PKK, έκανε μια κρίσιμη στροφή και δήλωσε την αντίθεση του κόμματος για την προεδρία του Ερντογάν. Ωστόσο, ο Ερντογάν κέρδισε τις δημοτικές εκλογές του Μαρτίου 2014 και στις 10 Αυγούστου 2014 έγινε ο πρώτος λαϊκά εκλεγμένος Τούρκος πρόεδρος. Πριν από αυτό, η προεδρία ήταν απλώς μια συμβολική θέση χωρίς πολιτική επιρροή. Αλλά ο Ερντογάν αποφάσισε να εφαρμόσει το ρωσικό στυλ διακυβέρνησης «Πούτιν-Μεντβέντεφ», επιτρέποντας του να διευθύνει τη χώρα με «πληρεξούσιο» μέσω του γραφείου του Πρωθυπουργού. Ο Αχμέτ Νταβούτογλου έγινε ο πρώτος του σύντροφος. Ωστόσο, δεδομένης της σχετικής αποτυχίας στις εκλογές του Ιουνίου 2015, και το γεγονός ότι ο Νταβούτογλου αρνήθηκε να ενεργήσει ως ο «YES MAN» του Ερντογάν, ο Ερντογάν αντικατέστησε τον Νταβούτογλου το 2016 με τον στενό του συνεργάτη Binali Yıldırım.

Στον απόηχο των εκλογών του Ιουνίου 2015, ο Ερντογάν αντιμετώπισε την «προδοσία» του HDP και τη βία μεταξύ του PKK και των τουρκικών δυνάμεων ασφαλείας. Αυτό οδήγησε τον Ερντογάν να συμμαχήσει με το υπερεθνικιστικό Κόμμα Εθνικιστικού Κινήματος (MHP). Η συμμαχία προανήγγειλε το τέλος της ειρηνευτικής διαδικασίας. Επιπλέον, υπέδειξε την υιοθέτηση εξωτερικής πολιτικής που βασίζεται στη «σκληρή δύναμη», τονίζοντας τη σημασία των στρατιωτικών επιχειρήσεων για τον προσδιορισμό των γεγονότων επί τόπου.

Η αποτυχημένη απόπειρα πραξικοπήματος στις 15 Ιουλίου 2016 διευκόλυνε αυτή την ατζέντα. Ενώ κατηγόρησε τον αντίπαλo του Φετουλάχ Γκιουλέν για την ενορχήστρωση της απόπειρας πραξικοπήματος από τις ΗΠΑ, ο Ερντογάν χρησιμοποίησε τον εθνικισμό και τον αντιαμερικανισμό για να εδραιώσει περισσότερη εξουσία στα χέρια του.

Επιπλέον, ο Ερντογάν αποφάσισε να ενισχύσει τη συμμαχία του με τους Τούρκους εθνικιστές. Ξεκίνησε μια εκκαθάριση της κρατικής γραφειοκρατίας, αντικαθιστώντας πολλούς γραφειοκράτες με προσωπικό πιο εθνικιστικό και πιστό στην κυβέρνηση. Η συνεργασία με το MHP ενισχύθηκε περαιτέρω όταν ο Ερντογάν άρχισε να απονομιμοποιεί το κουρδικό HDP και τους πολιτικούς ηγέτες του Selahattin Demirtaş και Figen Yuksekdağ. Στις 4 Νοεμβρίου 2016, αυτή η εκστρατεία δυσφήμισης έφτασε στο αποκορύφωμa της όταν οι δύο Κούρδοι πολιτικοί ηγέτες συνελήφθησαν και οδηγήθηκαν στη φυλακή.

Επιπλέον, ο Ερντογάν εξαπέλυσε τρεις στρατιωτικές επιχειρήσεις στη Συρία κατά μήκος των συνόρων: Ασπίδα του Ευφράτη (2016), Κλαδί Ελιάς (2018) και Πηγή Ειρήνης (2019). Αυτές οι εκστρατείες προσπάθησαν να απομακρύνουν τα στοιχεία της πολιτοφυλακής του Συριακού Κουρδικού Κόμματος Δημοκρατικής Ένωσης (PYD) και των Μονάδων πολιτοφυλακής των Κούρδων της Συρίας (YPG) κατά μήκος των συνόρων, να συσπειρώσουν τον κόσμο γύρω από τη σημαία και να τονώσουν τον εθνικισμό.

Ο Ερντογάν αποφάσισε να χρησιμοποιήσει στρατιωτικά και θρησκευτικά ζητήματα για να αυξήσει τη δημόσια αποδοχή του. Οι στρατιωτικές δραστηριότητες απέσυραν την προσοχή του κοινού από την επιδείνωση της οικονομίας. Ως εκ τούτου, η στρατιωτική επέμβαση της Τουρκίας στη Λιβύη, η πολιτική της στα όρια της Ελλάδας και της Κύπρου, η απόφαση της Άγκυρας να μετατρέψει το Μουσείο της Αγίας Σοφίας σε τζαμί και η υποστήριξή της στο Αζερμπαϊτζάν στον πόλεμο κατά της Αρμενίας στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, όλα μπορούν να θεωρούνται ως μέρος της εγχώριας εκστρατείας επιβίωσης του.

Το πιο σημαντικό βήμα στο ταξίδι του Ερντογάν για πολιτική του επιβίωση έγινε στις 16 Απριλίου 2017, όταν οδήγησε τη χώρα του σε μια συνταγματική αλλαγή, την απομάκρυνση από το κοινοβουλευτικό σύστημα και την υιοθέτηση του προεδρικού. Μόλις ανέλαβε την προεδρία, άρχισε να σφετερίζεται τις νομοθετικές αρμοδιότητες του κοινοβουλίου εκδίδοντας προεδρικά διατάγματα.

Συνειδητοποιώντας την αδυναμία του AKP να λάβει περισσότερο από το 50% των ψήφων πριν από τις εκλογές του 2018, ο Ερντογάν άνοιξε το δρόμο για δραστική μεταρρύθμιση στον εκλογικό νόμο. Ως αποτέλεσμα, τα πολιτικά κόμματα θα μπορούσαν να συμμετάσχουν σε συμμαχίες, εάν δεν περνούσαν το εθνικό όριο του 10%. Αυτό έσωσε τους εταίρους του AKP, όπως το MHP.

Η πιο κρίσιμη δοκιμασία της νέας πολιτικής πραγματικότητας ήταν οι δημοτικές εκλογές της 31ης Μαρτίου 2019, όπου ηττήθηκε. Οι υποψήφιοι του Ερντογάν στην πρωτεύουσα Άγκυρα και στην Κωνσταντινούπολη έχασαν από τον Mansur Yavaş του CHP και τον Ekrem İmamoğlu, αντίστοιχα.

Ποιες είναι οι επιλογές του Ερντογάν;

Θα δεχτεί ο Ερντογάν τα αποτελέσματα των γενικών εκλογών του 2023 εάν ηττηθεί ή θα επιδιώξει να παραμείνει στην εξουσία πάση θυσία; Φαίνεται ότι ο Ερντογάν προετοιμάζεται και για τις δύο επιλογές. Από τη μία πλευρά, επιδιώκει να πετύχει τη νίκη στην κάλπη με μια επιθετική πολιτική εκστρατεία που συνεχίστηκε σε πλήρη ισχύ παρά την κρίση του κορωνοϊού. Αλλά, από την άλλη πλευρά, έχει σχηματίσει ένοπλους σχηματισμούς που ονομάζονται «Takviye» (Ενισχύσεις) και «Bekçi» (Νυχτοφύλακες) που του είναι πιστοί.

Εν κατακλείδι, εάν ο Ερντογάν δεν επιτύχει σημαντική οικονομική βελτίωση, πιθανότατα θα υιοθετήσει επιπλέον αυταρχικές θέσεις. Μπορεί επίσης να προκαλέσει τη Δύση να στρέψει την προσοχή του τουρκικού κοινού προς ιστορικά, εθνικά και θρησκευτικά ζητήματα. Αυτό θα βοηθήσει τον Ερντογάν να καλύψει πιθανή αποτυχία στην κάλπη το 2023 και να βοηθήσει στην προσπάθεια του να παραμείνει στην εξουσία.

Με πληροφορίες από jiss.org.il

* Ο Αντώνης Βασιλείου είναι Αντιστράτηγος (εα), Διπλωματούχος Πολιτικός Μηχανικός, MSc Επιχειρησιακός Ερευνητής, τ. Σύμβουλος OSCE επί Συμβατικών Εξοπλισμών και τ. Μελετητής των Συστημάτων Διοικήσεως και Ελέγχου Πληροφοριών (NC3I)του ΝΑΤΟ (www.antoniosvasileiou.gr).