Γράφει ο Αντιστράτηγος (ε.α.) Αντώνης Βασιλείου*.
Θα αναφερθώ στα ιδεολογικά θεμέλια της αλυτρωτικής τουρκικής εξωτερικής πολιτικής, το δόγμα της «πολύτιμης μοναξιάς».
Επί Ερντογάν, η Τουρκία υιοθέτησε ένα νέο ναυτικό δόγμα που ονομάζεται «Γαλάζια Πατρίδα» (Mavi Vatan), το οποίο απορρίπτει το status-quo που καθιερώθηκε με τη Συνθήκη της Λωζάνης (1923), αντικαθιστώντας το με τουρκικά θαλάσσια σύνορα που επεκτείνονται σε ελληνικά και κυπριακά εδάφη. Η Συνθήκη της Λωζάνης τερμάτισε τον Τουρκικό Πόλεμο της Ανεξαρτησίας και μετέτρεψε την Οθωμανική Αυτοκρατορία στο σύγχρονο κράτος της Τουρκίας, χωρίς τις προηγούμενες κτήσεις της που επεκτάθηκαν σε όλη την περιοχή. Ως αποτέλεσμα, τα πρώην τμήματα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας απέκτησαν ανεξαρτησία και σχημάτισαν σύγχρονα κράτη.
Σε αντίθεση με την ιμπεριαλιστική Οθωμανική Αυτοκρατορία που επέκτεινε το έδαφός της μέσω κατακτήσεων, η σύγχρονη Τουρκία υπό τον Μουσταφά Κεμάλ απέφυγε να υιοθετήσει μια επεκτατική εξωτερική πολιτική. Αντίθετα, το διάσημο σύνθημα του Μουσταφά Κεμάλ, «ειρήνη στο σπίτι, ειρήνη στον κόσμο», καθοδηγούσε την τουρκική εξωτερική πολιτική, η οποία αποδέχτηκε το εδαφικό status quo και απέφυγε να επέμβει στις εσωτερικές υποθέσεις άλλων χωρών.
Η Συνθήκη της Λωζάνης αναγνωρίστηκε ως διπλωματική νίκη γιατί ακύρωσε τη Συνθήκη των Σεβρών (1920) που αποσκοπούσε στην απομάκρυνση της Τουρκίας από την Ευρώπη και τη μείωση του εδάφους της Τουρκίας σε ένα μικρό τμήμα γης στην κεντρική και βόρεια Ανατολία. Η ανέγερση του Μνημείου της Συνθήκης Ειρήνης της Λωζάνης στην πόλη της Αδριανούπολης το 1998, από τον τότε Τούρκο πρόεδρο Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ, υποδηλώνει τη μεγάλη σημασία που αποδίδεται σε αυτή τη συνθήκη από τις τουρκικές κυβερνήσεις.
Ωστόσο, η τουρκική ηγεσία υπό τον Ερντογάν έχει απορρίψει την ιστορική σημασία της Συνθήκης της Λωζάνης τα τελευταία χρόνια και υιοθέτησε μια αλυτρωτική πολιτική.
Η άνοδος του Νέο-Οθωμανισμού, που εμφανίστηκε αρχικά κατά τη θητεία του πρώην Τούρκου προέδρου Turgut Özal (1989-93) – διάβρωσε τη φήμη της Συνθήκης της Λωζάνης και οδήγησε σε δηλώσεις υπέρ της αποκήρυξης της. Η οθωμανική δόξα και η πιο εντυπωσιακή έκφανση της, ο χάρτης της διευρυμένης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, που πρόβαλλε την τουρκική κυριαρχία από τα Βαλκάνια στη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική, επισκίασε τον χάρτη της Λωζάνης. Επιπλέον, οι Νέο-Οθωμανιστές ξέχασαν την κουρασμένη από τον πόλεμο διάθεση της τουρκικής ηγεσίας που υπέγραψε τη συμφωνία της Λωζάνης.
Από τη σύσταση της πολιτικής συμμαχίας μεταξύ του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP) του Ερντογάν και του Κόμματος Εθνικιστικού Κινήματος (MHP) τον Νοέμβριο του 2015, οι νέο-οθωμανικές τάσεις του Ερντογάν συνυφάστηκαν με τον τουρκικό εθνικισμό. Ειδικά μετά την αποτυχημένη απόπειρα πραξικοπήματος τον Ιούλιο του 2016, αυτή η σύνθεση βοήθησε τον Ερντογάν να κινητοποιήσει τις μάζες.
Το σχέδιο αυτής της κοσμοθεωρίας μπορούσε να ανιχνευθεί στις ομιλίες του Ερντογάν που αργότερα μετατράπηκαν σε στρατιωτικές ενέργειες σε μέρη όπως η Ανατολική Μεσόγειος, η Συρία, το Ιράκ, η Λιβύη και το Ναγκόρνο Καραμπάχ.
Ίσως η πιο αποκαλυπτική ομιλία του Ερντογάν εκφωνήθηκε στις 29 Σεπτεμβρίου 2016. Για πρώτη φορά, ο Ερντογάν χαρακτήρισε τη Συνθήκη της Λωζάνης ως ήττα, εξηγώντας ότι δεν κατάφερε να εξασφαλίσει τον έλεγχο των ελληνικών νησιών, όπως το Καστελόριζο, που βρίσκεται κοντά στις τουρκικές ακτές και που δόθηκε στην Ελλάδα. Ο Ερντογάν παρουσίασε τη Συνθήκη της Λωζάνης ως μια ελαφρώς αναβαθμισμένη εκδοχή της περιφρονημένης Συνθήκης των Σεβρών. Ο Ερντογάν έθεσε το ζήτημα για να πυροδοτήσει τον τουρκικό εθνικισμό και το «σύνδρομο των Σεβρών» του έθνους, έναν φόβο διάσπασης του κράτους από εχθρικές δυτικές δυνάμεις.
Ο Ερντογάν πρότεινε τη βελτίωση της κατάστασης της Τουρκίας με την υιοθέτηση μιας αλυτρωτικής εξωτερικής πολιτικής – το δόγμα της «πολύτιμης μοναξιάς». Σύμφωνα με αυτό το δόγμα, η Τουρκία θα πρέπει να θυσιάσει τα άμεσα βραχυπρόθεσμα συμφέροντα της για χάρη των ισλαμικών ηθικών αξιών της που βασίζονται στην «Ιδανική Παγκόσμια Τάξη» (Nizam-ı Alem Ülküsü). Η «Ιδανική Παγκόσμια Τάξη» επιδιώκει να αποδώσει δικαιοσύνη στον κόσμο επιβάλλοντας τούρκο-ισλαμική κυριαρχία σε χώρες όπου υπάρχει αδικία και υποφέρουν οι «καταπιεσμένοι». Πράγματι, σε άλλη ομιλία του στις 31 Δεκεμβρίου 2017, ο Ερντογάν τόνισε την απώλεια 18 εκατομμυρίων τ.χλμ. από το έδαφος των Οθωμανικών Αυτοκρατοριών σε 780 τ.χλμ. (Τα σημερινά σύνορα της Τουρκίας).
Στους σύγχρονους Τούρκους υπενθύμισε την τελευταία απόφαση του Οθωμανικού κοινοβουλίου, το «Εθνικό Σύμφωνο» (Misak-ı Milli – 1920), που τοποθετούσε τα σύνορα της πατρίδας από τη χερσόνησο της Χαλκιδικής της Ελλάδας, στα δυτικά μέχρι τη Μουσούλη, το Κιρκούκ και το Χαλέπι. Τα φιλοκυβερνητικά τμήματα της κοινωνίας αγκάλιασαν αυτό το ρεβιζιονιστικό όραμα. Επιπλέον, το παντουρκικό «Κόκκινο Μήλο» (Kızıl Elma) ιδεώδες που επιδιώκει να ενώσει όλους τους Τούρκους κάτω από μια ηγεσία για την επίτευξη ενός καθορισμένου στόχου όπως η κατάκτηση εδαφών έγινε δημοφιλές θέμα στην τουρκική πολιτική.
Αυτός ο λόγος άνοιξε το δρόμο για μια αλυτρωτική εξωτερική πολιτική. Από αυτή την άποψη, οι στρατιωτικές επιχειρήσεις της Τουρκίας πέρα από τα σύνορα της στο Ιράκ και τη Συρία και η παρουσία των τουρκικών ΕΔ (TSK) σε αυτά τα προσφάτως καταληφθέντα εδάφη, για τη δημιουργία αμυντικών συνόρων, είναι σύμφωνες με την απόφαση του Οθωμανικού κοινοβουλίου για το «Εθνικό Σύμφωνο» (Misak-ı Milli). Επιπλέον, αυτά τα βήματα έγιναν στο νότο και η τουρκική κυβέρνηση επιδιώκει επίσης να αυξήσει την επιρροή της στην περιοχή της Δυτικής Θράκης της Ελλάδας, όπου η μουσουλμανική μειονότητα ζει στις πόλεις Ξάνθη (İskeçe) και Κομοτηνή (Gümülcine).
Πράγματι, ο Ερντογάν ζήτησε δημόσια από τον Έλληνα ομόλογο του Προκόπη Παυλόπουλο κατά την επίσκεψη του στην Αθήνα τον Δεκέμβριο του 2017 να κάνει τροποποιήσεις στη Συνθήκη της Λωζάνης. Στόχος του ήταν να αυξήσει την επιρροή του στην μουσουλμανική διασπορά στην Ελλάδα και να ορίσει το καθεστώς τους ως «Τούρκοι» αντί ως μέρος της ελληνικής μουσουλμανικής κοινότητας. Ο Ερντογάν ζήτησε επίσης από τον Παυλόπουλο να παραχωρήσει στη μουσουλμανική κοινότητα της Δυτικής Θράκης το δικαίωμα να εκλέγει τον δικό της θρησκευτικό ηγέτη. Ο Ερντογάν πιθανότατα αναζήτησε έναν ρόλο στην περιοχή αυτή για την Τουρκική Διεύθυνση Θρησκευτικών Υποθέσεων (Diyanet). Ο Τούρκος πρόεδρος ζήτησε ακόμη από τον Έλληνα ομόλογο του να βρει μια «δίκαιη» λύση στο ζήτημα της υφαλοκρηπίδας του Αιγαίου Πελάγους.
Η Αθήνα βέβαια επιδιώκει να αντιμετωπίσει αυτό το ζήτημα στο πλαίσιο της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο των Θαλασσών (UNCLOS, 1982). Ωστόσο, η Τουρκία δεν υπέγραψε αυτή τη σύμβαση και προσπάθησε να πείσει την Ελλάδα να αποδεχθεί τη «δίκαιη λύση» της, η οποία είχε στόχο να χαράξει μια μέση γραμμή μεταξύ της τουρκικής και της ελληνικής ηπειρωτικής χώρας. Ένα τέτοιο σενάριο αγνοεί τα δικαιώματα της υφαλοκρηπίδας των ελληνικών νησιών και τα μετατρέπει σε ελληνικούς θύλακες στα τουρκικά ύδατα.
Όπως ήταν αναμενόμενο όλα τα αιτήματα του Ερντογάν απορρίφθηκαν από την Αθήνα. Επιπλέον, η Ελλάδα υπέγραψε συμφωνία με την Ιταλία, την Κύπρο και το Ισραήλ για την κατασκευή αγωγού φυσικού αερίου που θα μεταφέρει ενέργεια από την Ανατολική Μεσόγειο στην Ευρώπη, αγνοώντας τη φιλοδοξία της Τουρκίας να είναι η ενεργειακή γέφυρα προς την Ευρώπη. Στη συνέχεια, η Τουρκία υιοθέτησε μια πολιτική αιχμής βασισμένη σε ένα νέο ναυτικό δόγμα που ονομάζεται Γαλάζια Πατρίδα (Mavi Vatan). Αναπτύχθηκε από ναυάρχους του ναυτικού της Τουρκίας, οι οποίοι είχαν επίγνωση της στρατηγικής σημασίας της θάλασσας, αυτή η προσέγγιση έχει επιρροή στις στρατιωτικές, πολιτικές, οικονομικές και πνευματικές ελίτ της Τουρκίας. Αυτή η στρατιωτική στάση που υποστηρίζει το ναυτικό, απορρίπτει επίσης τα σύνορα της Λωζάνης, αντικαθιστώντας τα με τουρκικά θαλάσσια σύνορα σε βάρος της ελληνικής και κυπριακής κυριαρχίας.
Τον Νοέμβριο του 2019, το δόγμα της Γαλάζιας Πατρίδας εφαρμόστηκε με την υπογραφή παράνομης συμφωνίας θαλάσσιας οριοθέτησης της Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης με την Κυβέρνηση Εθνικής Συμφωνίας της Λιβύης (GNA). Αυτό το τολμηρό βήμα διέκοψε τη θαλάσσια γειτνίαση μεταξύ Αθήνας και Λευκωσίας και υπονοούσε την ικανότητα της Τουρκίας να μπλοκάρει τον προγραμματισμένο αγωγό φυσικού αερίου από την Ανατολική Μεσόγειο προς την Ευρώπη. Η Τουρκία παρενέβη επίσης στρατιωτικά στον εμφύλιο πόλεμο της Λιβύης. Η Ελλάδα, η Κύπρος και η ΕΕ αντιλαμβάνονται αυτές τις ενέργειες ως επιθετική συμπεριφορά. Ωστόσο, ο Ερντογάν δήλωσε ότι η χώρα του δεν θα υποκύψει σε μια «νέα ναυτική Συμφωνία των Σεβρών».
Σύμφωνα με το δόγμα της Γαλάζιας Πατρίδας, ο Ερντογάν εφάρμοσε ένα φιλόδοξο πρόγραμμα ναυτικών προμηθειών που ονομάζεται MILGEM. Η Άγκυρα έχει κατασκευάσει τέσσερα καλά εξοπλισμένα πολεμικά πλοία: TC-G Heybeliada, TC-G Büyükada, TC-G Burgazada και TC-G Kınalıada. Τον Οκτώβριο του 2019, η Τουρκία άρχισε να κατασκευάζει το πρώτο της υποβρύχιο (MILDEN), το οποίο υποτίθεται ότι θα τεθεί σε λειτουργία το 2030. Η Τουρκία ξεκίνησε επίσης να κατασκευάζει το πρώτο της αεροπλανοφόρο, το «Anadolu» (Ανατολία). Αρχικά, το Anadolu σχεδιάστηκε για να φιλοξενεί αεροσκάφη F-35. Ωστόσο, τον Απρίλιο του 2021, οι ΗΠΑ απέκλεισαν την Τουρκία από το πρόγραμμα F-35, έτσι η Τουρκία μετέτρεψε το Anadolu στο πρώτο αεροπλανοφόρο Bayraktar UAV της Τουρκίας. Το γεγονός ότι τα UAV Bayraktar και το πλοίο Anadolu είναι «κατασκευασμένα στην Τουρκία» συμβάλλει σημαντικά στο κοινό του Ερντογάν.
Η επιδείνωση της οικονομικής κατάστασης οδήγησε τον Ερντογάν να αποσπάσει την προσοχή των μαζών από τις οικονομικές δυσκολίες προς τη θρησκεία και τον εθνικισμό. Η έμφαση που έδωσε στο Σύνδρομο των Σεβρών και στο Εθνικό Σύμφωνο, άνοιξε το δρόμο για επίθεση κατά της νομιμότητας της Συμφωνίας της Λωζάνης. Επιπλέον, η πολιτική του συμμαχία με το Κόμμα Εθνικιστικού Κινήματος ώθησε επίσης τον Ερντογάν να λάβει τολμηρές ενέργειες κατά των Κούρδων στη Συρία και το Ιράκ. Η σχετική επιτυχία σε αυτά τα θέατρα ενθάρρυνε αργότερα την Τουρκία να δράσει πέρα από τα σύνορα της και μάλιστα την οδήγησε να επέμβει στρατιωτικά στη Λιβύη και (έμμεσα) στο Ναγκόρνο Καραμπάχ.
Αυτές οι στρατιωτικές εκστρατείες απαιτούν οικονομικούς πόρους, για τους οποίους η Τουρκία στρατολόγησε το Κατάρ ως οικονομικό υποστηρικτή. Παρά τις αυξανόμενες οικονομικές δυσκολίες και την αυξανόμενη εξάρτηση από το Κατάρ, η Τουρκία συνεχίζει να ενεργεί φιλόδοξα σε ολόκληρη την περιοχή, ιδιαίτερα στην Ανατολική Μεσόγειο. Ένα αναπτυσσόμενο στρατιωτικό-βιομηχανικό συγκρότημα συντηρεί τις φιλοδοξίες της Τουρκίας.
Οι στρατιωτικές επεμβάσεις της Τουρκίας στην περιοχή, η αγορά του ρωσικού συστήματος αντιπυραυλικής άμυνας S-400 (αφού δεν μπόρεσε να αγοράσει το αμερικανικό σύστημα Patriot) και η συνεχής ανταγωνιστική εξωτερική πολιτική της έναντι ορισμένων μελών του ΝΑΤΟ, όπως η Ελλάδα και η Κύπρος, εγείρουν σοβαρές ανησυχίες και λαμβάνοντας υπόψη τις δηλώσεις του Ερντογάν, τις εξελίξεις στον τουρκικό πυρηνικό τομέα, την τουρκική δραστηριότητα επιρροής της στον μουσουλμανικό πληθυσμό της Ελλάδας και των λοιπών χωρών της περιοχής, η Τουρκία αποτελεί πηγή ανησυχίας όχι μόνο για την Ελλάδα, αλλά για ολόκληρη τη Δύση.
* Ο Αντώνης Βασιλείου είναι Αντιστράτηγος (εα), Διπλωματούχος Πολιτικός Μηχανικός, MSc Επιχειρησιακός Ερευνητής, τ. Σύμβουλος ΟΑΣΕ επί Συμβατικών Εξοπλισμών και τ. Μελετητής των Συστημάτων Διοικήσεως και Ελέγχου Πληροφοριών του ΝΑΤΟ (www.antoniosvasileiou.gr).