Γράφει ο Αντιστράτηγος (ε.α.) Αντώνης Βασιλείου*.
HAMAS: Ακρωνύμιο του Harakat al-Muqwamah al-Islamiyya που σημαίνει Ισλαμικό Κίνημα Αντίστασης. Είναι μια παλαιστινιακή σουνιτική ισλαμιστική πολιτική και στρατιωτική οργάνωση που κυβερνά τη Λωρίδα της Γάζας από το 2007.
Η αγριότητα της αποτρόπαιας τρομοκρατικής επίθεσης της Χαμάς στις 7 Οκτωβρίου, η οποία άφησε τουλάχιστον 1.200 νεκρούς Ισραηλινούς και περισσότερους από 240 αιχμαλώτους, σηματοδότησε μια σημαντική καμπή στη σύγκρουση Ισραήλ-Παλαιστίνης. Η απάντηση του Ισραήλ ήταν απρόσμενα βίαιη, σκοτώνοντας μέχρι στιγμής περισσότερους από 11.000 Παλαιστίνιους.
Τυφλωμένο από την επιθυμία για εκδίκηση, η οργή του Ισραήλ έχει μετατρέψει μεγάλο μέρος της Γάζας σε ερείπια, δημιουργώντας μια σοβαρή ανθρωπιστική κρίση. Για να κατανοήσουμε αυτή τη φρικτή και άνευ προηγουμένου κλιμάκωση, πρέπει να εντοπίσουμε το μακρύ τόξο της προοδευτικής ριζοσπαστικοποίησης της Χαμάς προς τη βία, η οποία αντικατοπτρίζεται στη ριζοσπαστικοποίηση της σύγκρουσης ευρύτερα.
Οι απαρχές της σύγκρουσης είναι βουτηγμένες στη βία. Ξεκίνησε με το αυξανόμενο κύμα του αντισημιτισμού και των διώξεων των Εβραίων στην Ευρώπη κατά τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα, από την υπόθεση Dreyfus του 1894 στη Γαλλία έως τα εκτεταμένα πογκρόμ κατά των Εβραίων στη Ρωσία, μετά τη δολοφονία του Τσάρου Αλέξανδρου Β’ το 1881.
Αυτό το εχθρικό περιβάλλον είδε την εμφάνιση του Σιωνισμού, ενός πολιτικού κινήματος που προσπάθησε να δημιουργήσει μια εθνική πατρίδα στην οποία ο εβραϊκός λαός θα μπορούσε να κατοικεί με ασφάλεια. Το πρώτο Σιωνιστικό Συνέδριο το 1897 έβαλε στόχο την ίδρυση αυτού του σπιτιού στην Οθωμανική Παλαιστίνη. Ωστόσο, αντιμετώπισαν ένα άμεσο ηθικό δίλημμα: η γη ήταν ήδη κατοικημένη από Παλαιστίνιους Άραβες και η δημιουργία ενός εβραϊκού κράτους θα συνεπαγόταν αναπόφευκτα αναγκαστικές δημογραφικές αλλαγές.
Η συζήτηση τέθηκε υπό αμφισβήτηση με τη Διακήρυξη του Μπάλφουρ του 1917. Σε μια προσπάθεια να εξασφαλίσει διεθνή υποστήριξη κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, η Βρετανία δεσμεύτηκε να υποστηρίξει την ίδρυση ενός εβραϊκού εθνικού σπιτιού σε αυτό που θα γινόταν η Παλαιστινιακή Εντολή της, λάφυρο πολέμου από τους Οθωμανούς. Η βρετανική κυβέρνηση, έχοντας υπόψη τις παρόμοιες υποσχέσεις που δόθηκαν στους Άραβες, σε αντάλλαγμα για την υποστήριξή τους εναντίον των Οθωμανών, πρόσθεσε την προϋπόθεση ότι «δεν θα γίνει τίποτα που μπορεί να βλάψει τα ατομικά και θρησκευτικά δικαιώματα των υπαρχουσών μη εβραϊκών κοινοτήτων στην Παλαιστίνη».
Σε απάντηση, οι Εβραίοι που γλίτωσαν από τη μάστιγα του αντισημιτισμού στην Ευρώπη συνέρρεαν στην Παλαιστίνη, αλλάζοντας αμετάκλητα τη δημογραφική της σύνθεση. Οι Εβραίοι στην Παλαιστίνη αυξήθηκαν από 4 % του πληθυσμού το 1897 σε 17 % το 1931, και μέχρι το 1948, την παραμονή της γέννησης του κράτους του Ισραήλ, αποτελούσαν το ένα τρίτο των δύο εκατομμυρίων ανθρώπων που ζούσαν στην Παλαιστίνη.
Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, ο τοπικός αραβικός πληθυσμός, θορυβημένος από την προοπτική να υποκατασταθεί από τους εισερχόμενους Εβραίους μετανάστες, γινόταν όλο και πιο ανήσυχος. Ο Παλαιστίνιος δήμαρχος της Ιερουσαλήμ, Aref Pasha Dajani, έγραψε το 1919: «Είναι αδύνατο για εμάς να συνεννοηθούμε μαζί τους Εβραίους ή ακόμη και να ζήσουμε μαζί τους. Αν η Κοινωνία των Εθνών θέλει να μην εισακουστεί η έκκληση των Αράβων, αυτή η χώρα θα γίνει ποτάμι αίματος». Αυτή η αγανάκτηση που σιγοβράζει τελικά κατέληξε σε ολοένα και πιο πικρή διακοινοτική βία, με αποτέλεσμα εκατοντάδες θανάτους και από τις δύο πλευρές, με βασικά σημεία ανάφλεξης όπως οι εξεγέρσεις της Jaffa του 1921 και οι εξεγέρσεις του Τείχους Δακρύων του 1929.
Η εβραϊκή μετανάστευση έφτασε στο απόγειό της κατά τη διάρκεια του πέμπτου Aliyah, με πάνω από 250.000 Εβραίους να φτάνουν στην Παλαιστίνη μεταξύ 1929-39, πολλοί από τους οποίους διέφυγαν από τους ναζιστικούς διωγμούς. Οι νέες αφίξεις επιδείνωσαν τις υπάρχουσες εντάσεις με τους ντόπιους, ιδιαίτερα τους Άραβες ενοικιαστές αγρότες που υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν τα εδάφη τους και να εξαναγκαστούν στην εξαθλίωση.
Ο Σεΐχης Izzeddin Al-Qassam, ένας ισλαμικός ιεροκήρυκας, εξοργισμένος από τα δεινά των αγροτών, οργάνωσε βίαιη αντίσταση εναντίον εβραϊκών και βρετανικών στόχων, χαρακτηρίζοντάς την ως θρησκευτική «τζιχάντ» κατά των κατακτητών. Ο θάνατός του το 1935 στα χέρια των Βρετανών ξεσήκωσε τον παλαιστινιακό πληθυσμό. Η νεκρώσιμη ακολουθία του στη Χάιφα μόνο συγκέντρωσε τρεις χιλιάδες πενθούντες.
Σήμερα, η ίδια η λογοτεχνία της Χαμάς βλέπει αυτό το γεγονός ως μέρος της ιστορίας προέλευσης της ομάδας. Είναι οι νόμιμοι κληρονόμοι μιας αδιάσπαστης μαχητικής καταγωγής που ξεκίνησε με το μαρτύριο του Qassam. Δεν αποτελεί έκπληξη ότι η στρατιωτική πτέρυγα της Χαμάς, οι Ταξιαρχίες Izz ad-Din al-Qassam και ο περίφημος πύραυλος Qassam ονομάζονται επίσης προς τιμήν του.
Ο θάνατος του Al-Qassam ενθάρρυνε τους οπαδούς του, υποκινώντας περαιτέρω βία κατά των Εβραίων και της βρετανικής αποικιακής διοίκησης και κορυφώνοντας την Αραβική εξέγερση του 1936-9. Η εμφάνιση υπόγειων σιωνιστικών παραστρατιωτικών ομάδων όπως ο Irgun, που διεξήγαγαν εκστρατείες «ενεργητικής άμυνας» πραγματοποιώντας αδιάκριτες τρομοκρατικές βομβιστικές επιθέσεις σε αραβικές αγορές, πρόσθεσε στην πόλωση αυτής της περιόδου.
Οι Βρετανοί, οι οποίοι τελικά υπέταξαν την Αραβική Εξέγερση με τη βοήθεια σιωνιστικών πολιτοφυλακών, σκοτώνοντας τουλάχιστον 5.000 Άραβες στη διαδικασία, προσπάθησαν να περιορίσουν την εβραϊκή μετανάστευση ως πηγή των εντάσεων. Ο Irgun, εξοργισμένος από την «προδοσία της Βρετανίας», έστρεψε την οργή του εναντίον των Βρετανών, πραγματοποιώντας μια καταστροφική τρομοκρατική βομβιστική επίθεση το 1946 εναντίον του βρετανικού στρατηγείου στο King David Hotel της Ιερουσαλήμ.
Εν μέσω αυξανόμενης βίας και αταξίας, η Βρετανία αποφάσισε να τερματίσει την ανεφάρμοστη εντολή της και να την παραδώσει στα νεοσύστατα Ηνωμένα Έθνη. Η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ συνέστησε τη διαίρεση της Παλαιστίνης σε δύο κράτη το 1947. Αν και οι Άραβες υπερτερούσαν των Εβραίων σε αναλογία 2:1, στο προτεινόμενο εβραϊκό κράτος παραχωρήθηκε το 56 % της γης, μεγάλο μέρος της στις πιο εύφορες περιοχές. Οι Άραβες, θεωρώντας αυτή τη διαίρεση άδικη, απέρριψαν το σχέδιο ευθέως, ξεκινώντας έναν εμφύλιο πόλεμο που θα κατέστρεφε τις δύο κοινότητες.
Τον Μάρτιο του 1948, η Εβραϊκή Επιτροπή εφάρμοσε το Σχέδιο Dalet, που είχε σχεδιαστεί για να εξασφαλίσει τον έλεγχο της μέγιστης επικράτειας στην Παλαιστίνη, στο πλαίσιο της προετοιμασίας για την ίδρυση ενός εβραϊκού κράτους, ενώ παράλληλα απέλασε ή εξουδετερώσε τις παλαιστινιακές δυνάμεις. Ο Ισραηλινός ιστορικός Ilan Pappé έχει περιγράψει το Plan Dalet ως «σχέδιο εθνοκάθαρσης». Μέσα σε λίγους μήνες, αυτή η έντονη περίοδος βίας λειτούργησε ως μαία, βοηθώντας στη γέννηση του Κράτους του Ισραήλ στις 14 Μαΐου 1948. Η ανακοίνωση πυροδότησε αμέσως τον Άραβο-Ισραηλινό Πόλεμο του 1948, όταν το εκκολαπτόμενο κράτος δέχτηκε επίθεση από τους Άραβες γείτονες του.
Για τους Παλαιστίνιους, αυτή η περίοδος αντιπροσώπευε μια αμετάβλητη τραγωδία. Μέχρι το 1949, όταν είχε κατακάτσει η σκόνη, 15.000 Παλαιστίνιοι είχαν σκοτωθεί, πολλοί σε μαζικές φρικαλεότητες που διαπράχθηκαν σε χωριά όπως το Deir Yassin και η Tantura. Πάνω από 400 παλαιστινιακές πόλεις και χωριά είχαν ερημωθεί. Το Ισραήλ είχε αυξήσει το μερίδιο γης του στο 78 τοις εκατό της επικράτειας και 750.000 Παλαιστίνιοι είχαν μείνει απάτριδες σε αυτό που έγινε γνωστό ως The Nakba ή «Μεγάλη Καταστροφή».
Η Nakba έχει γίνει το θεμελιώδες γεγονός που διαμορφώνει την παλαιστινιακή ταυτότητα και συλλογική μνήμη. Η διαρκής εικόνα του Nakba παραμένει ένα από τα μακρά καραβάνια των προσφύγων που κουβαλούν τα πενιχρά υπάρχοντά τους και, το σημαντικότερο, τα κλειδιά των περιουσιακών τους στοιχείων, που απελπισμένα καταφεύγουν σε ασφαλή γειτονικά κράτη, υπομένοντας τις συνεχείς επιθέσεις από σιωνιστικές πολιτοφυλακές στην πορεία. Ακόμη και σήμερα, σχεδόν κάθε παλαιστινιακή οικογένεια φυλάει με ζήλο ένα κλειδί του ιστορικού σπιτιού της στην Παλαιστίνη, ένα πολύτιμο οικογενειακό κειμήλιο που περνά από γενιά σε γενιά με την ελπίδα ότι μπορεί να επιστρέψουν μια μέρα για να ανοίξουν την πόρτα ενός σπιτιού σε ένα χωριό που δεν υπάρχει πλέον.
Η μνήμη του Nakba συνεχίζει να επικαλείται στις τρέχουσες εχθροπραξίες. Ο μαζικός εκτοπισμός των κατοίκων της Γάζας από το Ισραήλ προς τα αιγυπτιακά σύνορα στο νότο, εν όψει της εκστρατείας αεροπορικού βομβαρδισμού, έχει χαρακτηριστεί ως «δεύτερη Nakba» από τους Παλαιστίνιους. Σε μια περίεργη σύμπτωση, ορισμένες φωνές από την ισραηλινή πλευρά αναγνώρισαν επίσης ιστορικούς παραλληλισμούς με την τρέχουσα κατάσταση στη Γάζα.
Ο Avi Dichter, Υπουργός Γεωργίας του Ισραήλ και πρώην Υπουργός Εσωτερικής Ασφάλειας και Διευθυντής της Shin Bet, δήλωσε πρόσφατα: «Τώρα ανοίγουμε το Gaza Nakba 2023». Πράγματι, είναι δύσκολο να υπερεκτιμηθεί η κεντρική σημασία της Nakba σε όλη την ιστορία αυτής της σύγκρουσης. Ο Ahmed Yassin ήταν δώδεκα ετών όταν το χωριό του Αλ Τζούρα εκκαθαρίστηκε εθνοτικά το 1948, αναγκάζοντας την οικογένειά του να καταφύγει στον προσφυγικό καταυλισμό αλ Σάτι στη Γάζα. Το τραύμα του Nakba θα αποδεικνυόταν διαμορφωτικό, διαμορφώνοντας κριτικά τη στάση του απέναντι στον εχθρό, όταν ίδρυσε τη Χαμάς τέσσερις δεκαετίες αργότερα.
Η προέλευση της Χαμάς ήταν σαφώς μη βίαιη. Η μητρική της οργάνωση, al-Mujamma al-Islamiyya, ιδρύθηκε το 1973 από τον Yassin ως ισλαμική φιλανθρωπική οργάνωση που συνδέεται με το παλαιστινιακό παράρτημα της Μουσουλμανικής Αδελφότητας της Αιγύπτου. Η ομάδα είχε από καιρό υιοθετήσει μια απολιτική στάση, και ακόμη και μετά τον Πόλεμο των Έξι Ημερών του 1967, όταν το Ισραήλ προσάρτησε και κατέλαβε τα παλαιστινιακά εδάφη, γνωστό ως πόλεμο του Γιομ Κιπούρ το 1973, η Αδελφότητα αρνήθηκε κατηγορηματικά να συμμετάσχει στον ένοπλο αγώνα κατά του Ισραήλ. Κατά συνέπεια, ο al-Mujamma επικεντρώθηκε στην παροχή κοινωνικών, θρησκευτικών και εκπαιδευτικών υπηρεσιών και πρόνοιας στους Παλαιστίνιους στη Γάζα.
Αυτή η στάση ήταν σε αντίθεση με άλλες κοσμικές παλαιστινιακές ομάδες εκείνη την εποχή, οι οποίες συμμετείχαν ενεργά σε βίαιη αντίσταση κατά της κατοχής του Ισραήλ στο εσωτερικό ή τρομοκρατικών επιθέσεων στο εξωτερικό, όπως η σφαγή των Ολυμπιακών Αγώνων του Μονάχου το 1972. Η ειρηνιστική προοπτική της al-Mujamma οδήγησε το Ισραήλ να την αναγνωρίσει ως φιλανθρωπικό ίδρυμα το 1979, επιτρέποντάς την να λειτουργεί ελεύθερα και να χρηματοδοτεί και να υποστηρίζει την ανάπτυξη ενός δικτύου ισλαμιστικών κοινωνικών θεσμών σε όλη τη Γάζα.
Η ιδέα της στρατιωτικής οργάνωσης της Χαμάς άρχισε να διαμορφώνεται στις 10 Δεκεμβρίου 1987, όταν πολλά μέλη της Αδελφότητας συγκεντρώθηκαν την επομένη ενός περιστατικού στο οποίο ένα φορτηγό του ισραηλινού στρατού έπεσε πάνω σε αυτοκίνητο σε ένα σημείο ελέγχου της Γάζας, σκοτώνοντας τέσσερις Παλαιστίνιους εργάτες, γεγονός που πυροδότησε την έναρξη της πρώτης Ιντιφάντα.
Ο ιδρυτικός χάρτης της Χαμάς επιβάλλει τη δολοφονία Εβραίων, την καταστροφή του κράτους του Ισραήλ και υποστηρίζει την ίδρυση ενός ισλαμικού κράτους στο Ισραήλ, τη Γάζα και τη Δυτική Όχθη. Η πολιτική πτέρυγα της Χαμάς κέρδισε τις βουλευτικές εκλογές του 2006 και το 2007 απέκτησε βίαια τον έλεγχο της Λωρίδας της Γάζας από τη διεθνώς αναγνωρισμένη Παλαιστινιακή Αρχή, εξουδετερώνοντας με άγριο τρόπο κάθε αντίπαλη ομάδα εντός της περιοχής.
Με τα χρόνια, η Χαμάς έλαβε την υποστήριξη από αραβικές χώρες, όπως το Κατάρ, ο Λίβανος η Τουρκία και προσφάτως το Ιράν, το οποίο επισήμως στήριξε την επίθεση της Χαμάς στο Ισραήλ την 7η Οκτωβρίου 2023.
* Ο Αντώνης Βασιλείου είναι Αντιστράτηγος ΜΧ (εα), Διπλωματούχος Πολιτικός Μηχανικός, MSc Επιχειρησιακός Ερευνητής, τ. Σύμβουλος ΟΑΣΕ επί Συμβατικών Εξοπλισμών και τ. Μελετητής των Συστημάτων Διοικήσεως και Ελέγχου Πληροφοριών του ΝΑΤΟ. (antoniosvasileiou.gr)